Kto lubi fantastyczne książki i filmy, ten zapewne wie, co to gnom. To mała istota żyjąca po ziemią, która na przykład pilnowała skarbów. A co to jest gnomon i do czego służy? Niestety nie jest to żaden krewny gnoma, a jeden z najstarszych i najprostszych przyrządów astronomicznych. Z wyjaśnieniem znaczenia tego pojęcia nie będzie też miał problemu zegarmistrz.

Co to jest gnomon i do czego służy?

Definicja jest bardzo prosta i krótka. To nieskomplikowany przyrząd astronomiczny, który na ziemi odwzorowuje drogę słońca na niebie. Dzięki niemu więc w ciągu dnia można określić również przybliżoną godzinę i porę. Dosłownie z greckiego to słowo oznacza “wskazówka” i taką też gnomon pełnił rolę – był pionową wskazówką w każdym zegarze słonecznym, a dokładniej właściwie na odwrót – każdy zegar z pionową wskazówką nosił miano gnomonu. Gnomonem więc może być każdy pionowo osadzony pręt czy kijek, którego cień będzie wskazywał położenie słońca. Kiedy gnomon będzie dawał najmniejszy cień? Oczywiście w południe – to proste doświadczenie przeprowadzają już dzieci w szkole podstawowej na lekcjach przyrody. Wbijając prosty kijek w ziemię i obserwując jego cień, korzystają z najstarszego przyrządu astronomicznego – dokładnie tak samo, jak robili to pierwsi starożytni astronomowie.

Kiedy pojawiły się pierwsze gnomony i jak wyglądały?

Z prostych kijków korzystali już uczeni przed 2-3 tysiącami lat przed naszą erą. Wzmianki o nim pojawiają się już w pismach Herodota i wiadomo, że znany był Grekom, Babilończykom czy Egipcjanom. Mogły przyjmować różne formy. W starożytnym Egipcie gnomonem były na przykład obeliski, które miały postać strzelistych i wysokich kolumn wykutych z jednego bloku, które zwężały się ku górze i bywały ozdobione hieroglifami.